Veerkracht

Moderne landbouw- en voedselproductiesystemen staan steeds meer onder druk door klimaatverandering, minder beschikbaar land en water, stijgende kosten, een dalend aantal werknemers in de landbouw en nog niet zo lang geleden door de wereldwijde coronacrisis (Jung et al., 2021). Dit brengt risico's met zich mee voor de continuïteit van de voedselproductie (Outlaw et al., 2020).

Een veerkrachtigere landbouw moet flexibel zijn en in staat om zich aan te passen aan deze omstandigheden en te veranderen wanneer dat nodig is. Op de lange termijn kan dit inhouden dat landbouwsystemen schokken kunnen opvangen, zoals prijsfluctuaties, invasieve soorten of ziekte-uitbraken. Bij langdurige veranderingen, zoals klimaatverandering die vaker droogteperiodes veroorzaakt, is het belangrijk dat landbouwsystemen zich kunnen aanpassen zonder dat de belangrijkste functies achteruitgaan. Risico-wendbaarheid is daarom cruciaal in deze snel veranderende en onzekere omgeving (Ribeiro & Barbosa-Povoa, 2018). Door veerkrachtig te zijn, kunnen individuen en organisaties de negatieve impact van deze risico's beperken en hun activiteiten, reputatie en welzijn behouden (Béné, 2020; Panter-Brick & Leckman, 2013).

Uiteindelijk moet veerkrachtige landbouw in staat zijn om volledig om te vormen naar nieuwe manieren van werken, zonder grote schade aan mensen of de natuur, wanneer de bestaande manier van werken niet meer vol te houden is (Bennett et al., 2014). Een zwakte in het aanpassingsvermogen van landbouwsystemen is dat sociaalecologische systemen vaak te star zijn en moeilijk te veranderen (Kangogo et al., 2020).

Het ontwikkelen van veerkrachtige landbouw betekent dat je moet begrijpen welke landbouwmethoden op de lange termijn nodig zijn, wanneer aanpassingen vereist zijn, en misschien wel het belangrijkst, hoe je de kracht kunt opbouwen om grote veranderingen door te voeren als dat nodig is (Bennett et al., 2014).

Landbouw is van groot belang voor het welzijn van mensen, maar het draagt ook aanzienlijk bij aan milieuproblemen (Bennett et al., 2014). Climate Smart Agriculture (CSA) helpt landbouw zich aan te passen aan klimaatverandering door wereldwijd toepasbare richtlijnen te bieden die voedselzekerheid te waarborgen in een veranderend klimaat. (Lipper et al., 2017).

De vier dimensies van veerkracht

Het concept van veerkracht (resilience) wordt al decennialang toegepast in vakgebieden zoals techniek en ecologie (Holling, 1973; Pimm, 1984). Martin (2011) bracht oude ideeën opnieuw onder de aandacht in een invloedrijk artikel binnen het economische debat. Hij introduceerde vier dimensies van regionale veerkracht: weerstand, herstel, heroriëntatie en vernieuwing. In 2017 benadrukte de Europese Unie het belang van innovatie- strategieën en inclusieve groei (Lagarde, 2017).

Wat is veerkracht?

In de neurowetenschappen, geestelijke gezondheid, geneeskunde, psychologie en sociologie richt men zich op de korte- en langetermijngevolgen van stress, en tegenwoordig ook op extreme stress. De American Psychological Association (2023) omschrijft veerkracht (resilience) als het proces en resultaat van goed omgaan met moeilijke of uitdagende situaties, vooral door flexibel te zijn in je denken, emoties en gedrag, en je aan te passen aan zowel dingen van buitenaf als van binnenuit. In de psychologie wordt veerkracht ook beschreven als "het vermogen om te buigen, maar niet te breken, terug te veren en misschien zelfs te groeien in het licht van tegenslagen" (Southwick et al., 2014).

Definitie van veerkracht

Bij het definiëren van veerkracht is specificatie nodig of het wordt gezien als een eigenschap, een proces of een resultaat. Pietrzak & Southwick (2011) stellen dat veerkracht in verschillende mate aanwezig is in meerdere gebieden. Dit betekent dat een organisatie die goed omgaat met economische recessies, niet per se even goed is in het omgaan met cyberdreigingen of veranderingen in regelgeving. In deze studie hanteren we de volgende definitie van veerkracht: “Risico-veerkracht is het vermogen van een individu, organisatie of systeem om risico's en verstoringen te weerstaan, zich eraan aan te passen en ervan te herstellen. Het betekent dat men in staat is risico's te herkennen, de mogelijke gevolgen in te schatten en strategieën te ontwikkelen om deze risico's effectief te beheersen en aan te pakken.”

In deze definitie wordt gekeken naar individuen, organisaties en systemen, wat overeenkomt met de niveaus van micro, meso en macro. Een systeem kan bijvoorbeeld een regio of een waardeketen zijn. Om deze definitie in de praktijk te gebruiken, hebben onderzoekers gezocht naar eigenschappen die het proces van veerkracht en aanpassingsvermogen beïnvloeden. (Di Caro & Fratesi, 2018).

1. Risico-identificatie en -beoordeling: Dit betekent het vermogen om mogelijke risico's voor de strategie te herkennen en de kans en gevolgen daarvan in te schatten. (COSO ERM, 2017).

2. Risicobehandeling en -beheer: Dit houdt in dat er plannen worden gemaakt en maatregelen worden genomen om de kans en gevolgen van risico's te verminderen (Paté-Cornell, 1996). Een risicokaart kan worden gebruikt om mogelijke risico's visueel weer te geven en om de gewenste kans en het effect ervan te bepalen. (Curtis et al., 2012).

3. Absorptiecapaciteit: Dit zorgt ervoor dat een bedrijf op de lange termijn kan overleven en succesvol kan blijven door het vermogen om te innoveren en flexibel te blijven (Cohen en Leventhal, 1989, 1994). Om absorptiecapaciteit succesvol te ontwikkelen, is een brede aanpak nodig, waarbij zowel de verschillende factoren als de omstandigheden van de externe omgeving worden meegenomen. (Hussain et al., 2022).

4. Communicatie en samenwerking met partners: Tijdig delen van informatie en coördinatie van inspanningen om intern en extern af te stemmen (Miao et al., 2013; WHO, 2017). Dit verwijst naar de verbondenheid tussen systemen (Carpenter et al., 2012). Sociaal kapitaal speelt een belangrijke rol bij het tot stand brengen van relaties tussen individuen en groepen, evenals bij het delen van normen en gemeenschappelijke waarden. (Kerr, 2018).

5. Leren en verbetering: Dit houdt in hoe een deel van het systeem reageert op veranderingen in andere delen van het systeem (Walker en Salt, 2006), het leren van eerdere ervaringen en het toepassen van die lessen in toekomstige plannen en beslissingen.

Definitie van veerkracht in de landbouw

Dat brengt ons op de volgende definitie van veerkrachtige landbouw: "Een veerkrachtige landbouw betekent dat landbouwsystemen, zoals boerderijen en voedselnetwerken, sterk genoeg zijn om tegenslagen en uitdagingen te doorstaan en ervan te herstellen, terwijl ze toch belangrijke voedsel- en landbouwproducten blijven leveren. Het gaat om het vermogen van deze systemen om te reageren, zich aan te passen en zelfs te veranderen bij problemen zoals klimaatverandering, extreem weer, marktveranderingen en beperkte hulpbronnen.

Op basis van het rapport Climate-smart agriculture case studies 2021 (FAO, 2021b) zijn de belangrijkste elementen voor de veerkracht bij risico's in de landbouw geanalyseerd. Deze elementen zijn onder andere goed waterbeheer, bodembeheer, aanpassingsvermogen, verbreding van activiteiten, kennisuitwisseling en samenwerking via netwerken en partnerschappen. Er zijn specifieke beschrijvingen gemaakt voor de toepassing voor landbouwbedrijven en voor het bredere landbouwsysteem.