1.5 Spanningsvelden bij de veehouder

Een nieuw bedrijfsplan bij het gebruik van keurmerken

Er zijn veel verschillende maatregelen die veehouders kunnen nemen om de duurzaamheid van de productie te verhogen en er zijn veel verschillende indicatoren die iets zeggen over duurzaamheid. Er is in het project Duurzaam Vlees, Natuurlijk! onderzocht welke maatregelen een positieve, negatieve of neutrale impact hebben op specifieke indicatoren van duurzaamheid. Veel maatregelen die duurzaamheid op het agrarische bedrijf verhogen leiden tot hogere kosten. Het toepassen van een bepaald duurzaamheidskeurmerk kan ook omzetverhogend werken en op termijn leiden tot een beter rendement. Dat betekent dat keuzes voor nieuwe afzetkanalen, hanteren van keurmerken, nieuwe afzetovereenkomsten en bedrijfsaanpassingen in samenhang met elkaar gemaakt moeten worden. Een marktonderzoek en een uitgewerkt bedrijfsplan waarin kansen, obstakels en risico’s helder in beeld gebracht worden zijn essentieel.

Voor het maken van een goed bedrijfsplan zijn diverse hulpmiddelen beschikbaar:

het analyseren van het duurzame verdienmodel met het Business Model Canvas,
het maken van waardeketenanalyses binnen de specifieke foodketen van boer tot consument,
het uitvoeren van stakeholderanalyses voor specifieke verbeterplannen en
het uitwerken van de roadmap voor het ontwikkelen van korte ketens.

Ontwikkeling van keurmerken: spanningsvelden

In het project ’Duurzaam Vlees, Natuurlijk!’ (DVN) werkten veehouders, keurmerkorganisaties, regionale en landelijke branche- en ketenorganisaties, consumentenorganisaties en WUR samen met de vier groene hogescholen (Aeres, HAS, Inholland, VHL) aan een roadmap voor het meten, opwaarderen en communiceren van duurzaamheid van vleesproductie. Daarbij is gekeken naar een integrale benadering zoals in een algemeen duurzaamheidskeurmerk. Om de dynamiek in het veld van keurmerken te verkennen is binnen dat onderzoek de vraag opgenomen: Welke spanningen treden op tussen de verschillende keurmerken/logo’s en tussen de verschillende duurzaamheidsindicatoren? Er zijn voor dit doel 14 diepte-interviews gehouden met veehouders, keurmerkorganisaties, ketenpartners en experts binnen de sectoren rund, varken en pluimvee. Dit gaf een eerste goede indicatie van mogelijke spanningsvelden op basis van ervaringen uit het werkveld. Een spanningsveld is vanuit wetenschappelijk oogpunt moeilijk te kwantificeren, de spanningsvelden zijn geïnventariseerd op basis van verkennend en kwalitatief onderzoek. De spanningsvelden geven aan dat er ruimte voor verbetering of ontwikkeling is, bijvoorbeeld binnen een keurmerk.

Bron: Huntjens, P., Geurts, S., Bouma, C., Eppink, D., Van der Hoorn, J., Doctors van Leeuwen, H., Kramer, T. (2020) Inventarisatie van duurzaamheidskeurmerken en logo’s in de vleesproducerende sector in Nederland – Blinde vlekken, spanningsvelden en mogelijkheden voor opwaardering.

Spanningsvelden bij de veehouder volgens experts

In een expert meeting werd het volgende geconcludeerd over knelpunten voor de veehouder:

Er zijn spanningsvelden tussen maatregelen als gevolg van de verschillende kenmerken. Milieu, dierenwelzijn en inkomen kun je niet optellen tot een enkele duurzaamheidsscore. Dat is als appels, peren en kersen bij elkaar optellen.
Ook kan er binnen een kenmerk een spanningsveld zijn. Zo kunnen intensief of extensief grondgebruik beide goed scoren op duurzaamheid, je moet dit altijd binnen een breder systeem-kader bekijken, waarbij je eerst doel en middelen helder moet hebben.
Verkoopprijs/verdienmodel versus duurzaamheid is een complex sociaal economisch-vraagstuk waar meerdere partijen in dialoog aan moeten samenwerken.

De mening van de veehouders zelf

In het onderzoek van het project ‘Duurzaam Vlees, Natuurlijk!’ gaven veehouders aan dat zij de beoordelingscriteria milieu, dierenwelzijn en landschap het meest belangrijk vinden in een keurmerk. Ze zien als eventuele struikelblokken om te voldoen aan de criteria van de keurmerken de kosten en de wet- en regelgeving. Veehouders hebben behoefte aan meer duidelijkheid over wat consumenten willen zien in een keurmerk, zodat aan de hand daarvan een keurmerk kan worden opgesteld dat voldoet aan de behoeften van zowel de consument als de veehouder. Nieuwe keurmerken zouden zich volgens de veehouders moeten richten op voeding van de dieren en het milieu, en tegelijkertijd op het vergroten van het verdienvermogen van producenten van duurzaam vlees.

Algemene spanningsvelden

Uit alle interviews met veehouders, keurmerkorganisaties, ketenpartners en experts zijn de volgende potentiële spanningsvelden zijn voor alle sectoren benoemd:

Figuur 1.15 Zoogkoeien

Afwegingen maken op dierenwelzijn
Buitenuitlopen versus milieu
Kleinschaligheid versus milieu
Keurmerk versus kostprijs

Oftewel spanningen tussen dierenwelzijn, milieu, productieomvang, certificering en kostprijs. Daarnaast zijn er ook sectorspecifieke spanningsvelden genoemd, namelijk:

Antibioticaverbod versus zieke dieren niet behandelen (rund en varken)
Leef-oppervlakte versus emissies (varken), meer ruimte en langzaam groeien versus meer belasting omgeving en grond (varken en pluimvee)

Tenslotte zijn er ook spanningsvelden genoemd specifiek voor het toepassen van een keurmerk:

De jaarlijkse controle is een momentopname en dit zou mogelijk kunnen veranderen naar een continu controlesysteem.
Er is soms onvoldoende transparantie met betrekking tot de inhoud van keurmerken of bedrijfslogo’s richting de consument. Ook is er vaak onduidelijkheid over hoe certificering plaatsvindt. In een ander onderdeel van dit handboek wordt verder ingegaan hoe dit proces van certificering in zijn werk gaat.
De financiële haalbaarheid van een keurmerk voor de veehouder. De investeringskosten voor specifieke maatregelen en administratiekosten die nodig zijn voor certificering tegenover de baten uit verkoop van het product zijn voor de “kleine” veehouder uit bedrijfseconomisch standpunt vaak niet rendabel. Dit uit zich op verschillende manieren: veehouders doen niet mee met het keurmerk, veehouders doen soms mee met het keurmerk of binnen de keten krijgt de veehouder een te lage prijs voor het product. Uiteindelijk betekenen deze hoge kosten vooral een verslechtering van de marktpositie van kleinere bedrijven.