6.3. Omschakelplan, bedrijfsplan, verdienmodel

Onder elk goed lopend bedrijf zit een goed bedrijfsplan, maar als alles in grote lijnen gaat zoals het al jaren gaat dan zit dat plan goeddeels 'in het achterhoofd'. Echt nadenken over je bedrijfsplan doe je als verandering nodig of gewenst is. Een grote verandering is de omschakeling naar biologisch. Maar ook doorontwikkeling van een bestaand biologisch bedrijf, met het oog op uitdagingen en toekomstperspectief, vergt een goed plan. Of het nu gaat om doorontwikkeling of omschakeling: het gaat erom hoe je graag wilt werken als bio-boer, over wat je beter en duurzamer wilt doen. Maar het gaat ook over hoe je na omschakeling, na de ontwikkelingen die je wilt doormaken, een voldoende renderend bedrijf hebt opgebouwd. . Hoe ga je je brood verdienen, wat is je verdienmodel ?. 

Omschakelplan

In paragraaf 5.4 leer je welke regels er gelden voor omschakeling. In de kern:

• Er geldt een omschakelperiode van twee jaar voor Teelt en ook grasland. Voor Dierhouderij is deze periode verschillend per diergroep. 

• Gedurende deze omschakelperiode moet de bedrijfsvoering al volledig aan alle regels voor biologisch voldoen, maar mogen de producten nog niet als biologisch worden afgezet. Producten van Teelt mogen ingaande het tweede jaar wel al afgezet als 'in omschakeling'. 

De omschakelperiode is vaak een moeilijke periode. De productie valt in het begin terug: de bodem functioneert niet meteen als biologisch ecosysteem en het hele bedrijfssysteem moet een nieuw evenwicht vinden, Tegelijk zijn de hogere kosten van biologische bedrijfsvoering er al wel, maar de hogere prijs voor het biologisch product wordt nog niet verkregen. 

Omschakelen gaat dus niet vanzelf ! Voor een succesvolle omschakeling zijn overtuiging, een goed bedrijfsplan, een goed omschakelplan en een financieel plan nodig, en vaak ook nieuwe kennis, collegiale steun en advies. Vaak ook is een nieuw afzetkanaal nodig.

• Overtuiging en doel: weten waarom je het doet en waar je heen wilt, en er 100% voor gaan ! Iedere omschakelaar komt problemen en moeilijke periodes tegen. Zonder overtuiging en een duidelijk doel voor ogen is het niet makkelijk daar doorheen te komen. Er moeten keuzes worden gemaakt. Voor die keuzes heb je een denkkader nodig, moet je weten van welke normen en waarden je uitgaat, zodat je kunt afwegen wat het zwaarst weegt. In paragraaf 1.4  leer je meer over de normen en waarden waar je je bewust van kunt zijn als je de keuze voor bio maakt.

• Bedrijfsplan: een plan voor het bedrijf zoals het er na omschakeling uitziet, inclusief bedrijfseconomische doorrekening. Zonder een plan voor een bedrijf dat voldoet aan wat je als biologische boer wilt én dat een voldoende saldo laat zien zet je de stap naar omschakeling niet.

• Omschakelplan: een duidelijk plan voor de stappen die je in de omschakelperiode gaat zetten. Daarin hebben de formele momenten uit de SKAL-procedure een plek (zie verder par. 5.4), maar ook: wat verandert op welk moment in de omschakelperiode ? Vanaf dag één wordt er volledig biologisch gewerkt, maar niet alle veranderingen richting het nieuwe bedrijfsplan kunnen en hoeven in één keer gezet. Zo zal de overstap naar een diverser teeltplan met een groter aantal soorten teelten, of de overstap naar innovatieve methoden zoals strokenteelt, niet altijd in één keer worden gezet. Dat komt bij voorbeeld omdat niet alle aangepaste mechanisatie in één keer kan worden aangeschaft, er eerst nog kennis en ervaring moeten worden opgebouwd e.d.. Mogelijk komen andere afnemers in beeld. Mensen en organisaties kennen grenzen in hun verander-capaciteit. Probeer je eigen grenzen in te schatten en daarop een plan te maken. Heel veel moet meteen veranderen (nl. biologisch werken) maar voor veel andere veranderingen kun je je eigen tempo kiezen. Hoe mooi het plan ook is: er blijft altijd improvisatie nodig, Het weer bij voorbeeld laat zich niet plannen ....

• Financieel plan: het bedrijfsplan is doorgerekend, maar ook het omschakelplan behoeft een financiële onderbouwing. Er verandert veel in het plaatje van kosten en opbrengsten, voor een deel tijdelijk en verschillend in het eerste en tweede jaar van omschakeling. Waarschijnlijk zal het saldo een tijdje lager zijn dan voor en na de omschakelperiode. Zijn daarvoor reserves, of zijn er nog andere inkomsten ? Is er financiering nodig, ook voor b.v. aangepaste mechanisatie of meer land ? Zijn er daarvoor subsidies of omschakelkrediet ? Hoe kijkt je bank daartegenaan ? 

• Kennis, nieuwe relaties: omschakelen, of het maken van je plannen daarvoor, vergt vaak nieuwe kennis. Wat moet je weten om je plan te kunnen maken, wat om met biologisch aan de slag te gaan ? Welke kennis en ervaring kun je nog opbouwen in de omschakelperiode en welke daarna ? Ook hier geldt: niet alles kan en hoeft in één keer, wel goed om hier van te voren over na te denken. Kunnen sparren met andere bio-boeren kan heel belangrijk zijn; in de BD-landbouw is intercollegiale toetsing zelfs verplicht (zie par. 5.3). Welke cursussen ga ik volgen, waar vind ik relevante informatie, moet ik met een andere bedrijfsadviseur in zee, van welke organisatie(s) word ik lid ? Allemaal vragen om vooraf over na te denken.

• Afzetkanaal: de meeste veehouders hebben een vaste relatie met een coöperatie voor de afname van hun producten. Omschakeling moet mede, vaak zelfs in de eerste plaats, mogelijk worden gemaakt doordat de coöperatie 'plaats heeft' voor een extra biologische producent binnen de afzetmogelijkheden voor biologische producenten. Er wordt vaak een bepaald groeipercentage voor biologische bedrijven aangehouden, gekoppeld aan het verwacht groeipercentage in de markt. Een afspraak over een plaats binnen deze groeiruimte gaat dus vooraf aan de beslissing om definitief om te schakelen. Omschakelen kan echter ook betekenen: afscheid nemen van de oude en vertrouwde coöperatie en overstappen op een andere, die nog wel 'plaats heeft', of naar een afzetkanaal gespecialiseerd op biologisch. In de plantaardige sector werken telers vaak langjarig samen met grote agrarische handelsbedrijven en verwerkers, vaak in de vorm van contract-teelt. Omschakelen betekent hier in de meeste gevallen ook overstappen naar een andere afnemer. Zowel in de Teelt als in de dierlijke productie is er daarnaast de mogelijkheid van een (evt. gedeeltelijke) overstap naar de 'korte keten': directe levering aan de consument of aan winkelbedrijven, horeca en andere afzetkanalen in de directe omgeving. Onder Bedrijfsplan: verdienmodel (hieronder) vind je meer hierover.

   

advies

Bijna altijd worden bij de omschakeling adviseurs ingeschakeld, en dat geldt ook als je als bestaand bio-bedrijf wilt doorontwikkelen. Vaak is dat advies van de adviseurs die toch al over de vloer komen: van de voer- en zaadleverancier, van de melk-coöperatie of de slachterij, de grote afnemer, de eigen accountant. Niet iedere adviseur weet echter genoeg over biologisch, en niet iedere adviseur staat daar positief tegenover. Er zijn adviseurs die op de (overstap naar) biologisch gespecialiseerd zijn.  Die kun je inschakelen om alle mogelijkheden goed in beeld te krijgen en door te rekenen, en om tot klaarheid te komen of je de stap naar biologisch echt wilt zetten. Zij kunnen je ook helpen met een goed bedrijfsplan en omschakelplan. Zie voor een aantal bekende adviseurs de Verdieping.

Bedrijfsplan: verdienmodel, afnemers

Wat bepaalt uiteindelijk hoe het plan voor je bedrijf eruit ziet, en vooral, hoe je daar je brood mee gaat verdienen, dus wat je verdienmodel wordt ? In de eerste plaats natuurlijk alle regels en alle kennis over wat goede biologische landbouw is. Daarover leer je in de hoofdstukken 2 (bodem), 3 (Teelt) en 4 (Dierlijke productie). Maar voor het verdienmodel is een ook goed beeld van de afzet essentieel. Omschakelen betekent vaak ook andere afzetkanalen, en omgekeerd bepalen de mogelijkheden voor afzet ook de ruimte om om te schakelen. Maar ook grote ontwikkelingen, zoals een breder en diverser teeltplan, vergen nadenken over de afzetmogelijkheden. 

Onder Omschakelplan (hierboven) is al ingegaan op de veranderingen in het afzetkanaal bij omschakeling: binnen de eigen coöperatie als daar plaats voor is, naar een andere coöperatie, naar een andere groothandel of verwerker, andere leveringskanalen in de korte keten. Voor het verdienmodel is dit essentieel: de beslissing om over te stappen, of een grote ontwikkelstap te zetten, zal meestal niet worden genomen zonder afspraak of contract met de (of: een nieuwe) coöperatie, het groothandelsbedrijf enz.. Daarbij worden ook afspraken gemaakt over de meerprijs voor biologische producten. Dit zijn ingewikkelde stappen, en juist hier is vaak advies en begeleiding nodig. Een paar hoofdlijnen:

• melkveehouderij: de meeste afzet gaat via een paar grote coöperaties, zoals Eko-Holland, FrieslandCampina en Arla. Deze coöperaties melden op hun sites weinig over de mogelijkheden voor omschakeling, maar Friesland Campina is wel heel transparant over de prijsopbouw voor o.m. biologische en biologisch-dynamische melk. Eko-Holland is een coöperatie van ong. 250 biologische melkveehouders. De melk die gezamenlijk wordt geproduceerd, wordt verwerkt door een tiental verwerkers. Eko-Holland meldt de prijsopbouw op zijn site. De coöperatie meldt nog op zoek te zijn naar nieuwe leden (biologisch gecertificeerde melkveehouders).

• Teelt: Nautilus is een coöperatie die helemaal voor de biologische sector werkt. Biologische telers zijn lid. De coöperatie bemiddelt tussen telers en afnemers en maakt hen direct afnemen bij de teler mogelijk. Binnen de biologisch-dynamische landbouw is Odin een coöperatie van leden-consumenten die winkels onderhoudt en vaste relaties onderhoudt met producenten. Agrico is een grote coöperatie van aardappeltelers met een groot aanbod biologische tafel- en pootaardappelen. Green Organics is een grote inkoper voor verwerking en groothandel.
  
  

bedrijfsplan: verbreding, multifunctionele landbouw

Tot slot: overweeg ook eens of de opbrengst van de primaire productie (teelt, dierlijk) de enige basis van het verdienmodel wordt. Veel ondernemers hebben ook neveninkomsten. Nogal wat ondernemers, en/of zijn/haar partner, hebben nog een baan in (meestal)  deeltijd naast het boerenbedrijf. Soms noodgedwongen, omdat het inkomen anders te laag is, maar vaak genoeg ook als positieve keuze: om meer te halen uit de opleiding, ook andere ervaringen op te doen, de blik te verbreden. Denk alleen al aan de vele leraren in de agrarische vakken die ook een eigen bedrijf hebben. Ook als het bedrijf door mechanisatie of schaal niet meer alle tijd vergt is dit een mogelijkheid om het verdienmodel te verbreden.

Een andere mogelijkheid is andere bedrijfsmatige activiteiten het bedrijf in te halen en zo het verdienmodel te verbreden. Dit wordt multifunctionele landbouw genoemd. Denk aan vormen van zorg, een boerderij-camping of andere recreatie-aanbod. Er zit flink de groei in multifunctionele landbouw. Op dit moment heeft al ruim een derde (37%) van de agrarische bedrijven zo'n neventak. Lang niet allemaal biologische bedrijven, maar naar verhouding zijn waarschijnlijk meer biologische bedrijven multifunctioneel dan gangbare. Bio-bedrijven liggen vaak in landschappelijk aantrekkelijke gebieden, combineren intensieve met extensieve activiteiten (begrazing van natuurgebieden, gebruik van beheersgrond e.d.) en/of doen aan agrarisch natuurbeheer. Dat maakt ze aantrekkelijk voor recreanten. Ook hebben nogal wat bio-boeren affiniteit met zorg. In de Verdieping vind je meer informatie over multifuctionele landbouw.